Data Agenda Overheid

Data bieden enorme kansen. Maar tegelijkertijd roept het gebruik van data nieuwe vragen op. Deze Data Agenda Overheid gaat in op deze vragen en maakt werk van goed en verantwoord datagebruik door de overheid.

Iedereen in Nederland gebruikt én produceert data, vaak zonder erbij stil te staan. We zoeken een nieuw huis, plaatsen een bericht op sociale media, nemen de bus en betreden een kantoorgebouw met een toegangspas. Met z’n allen laten we een spoor van digitale gegevens achter. Omdat het verzamelen, opslaan, delen en verwerken van data steeds goedkoper wordt, neemt de hoeveelheid data in een duizelingwekkend tempo toe. De steeds grotere impact van data op onze samenleving noemen we ook wel dataficering. Door dataficering verandert onze wereld in een rap tempo.

Maatschappelijke kansen en publieke waarden

Dataficering hangt sterk samen met de opkomst van nieuwe technologieën, zoals kunstmatige intelligentie en het verbinden van huis-, tuin- en keukenapparatuur met het internet (‘internet der dingen’). Slimme toepassingen van data en technologie kunnen de kwaliteit van het leven van burgers verbeteren. Ze zorgen voor meer gemak, bijvoorbeeld via een automatisch vooraf ingevulde belastingaangifte. Data zijn daarnaast ook nodig om problemen van deze tijd op te lossen. Van de verbetering van de gezondheidszorg en het onderwijs tot het optimaliseren van ‘kritische infrastructuren’ als transport en energie.

Tegelijkertijd roept dataficering veel nieuwe vragen op over publieke waarden en fundamentele rechten. Hoe voorkomen we ongewenste beïnvloeding door nepnieuws? Hoe verhinderen we dat het gebruik van robots en kunstmatige intelligentie mensenrechten ondermijnt? Hoe borgen we de autonomie en privacy van elke burger? De overheid wil de enorme maatschappelijke en economische kansen van data grijpen, maar tegelijkertijd mag voortschrijdende dataficering niet ten koste gaan van individuele burgers en ondernemers.

Bedrijven bepalen inmiddels de standaard voor goede dienstverlening aan consumenten: snel, duidelijk, gepersonaliseerd en altijd beschikbaar. Daarbij spelen IT-oplossingen vaak een rol. De overheid kan en wil daar niet bij achterblijven. Tegelijkertijd moet in de informatiesamenleving iedereen mee kunnen komen. We beschermen daarom de rechten van alle burgers en ondernemers als die door nieuwe ontwikkelingen onder druk komen te staan. Burgers en ondernemers mogen dat ook van ons verwachten.

Gezamenlijke aanpak in het openbaar bestuur

Digitalisering heeft impact op de gehele samenleving en is daarmee een kabinetsbreed onderwerp. In 2018 heeft het kabinet de Nederlandse Digitaliseringsstrategie uitgebracht: de overkoepelende strategie over álles wat met digitalisering te maken heeft.

In het regeerakkoord is afgesproken dat het kabinet een ambitieuze, kabinetsbrede agenda ontwikkelt voor de verdere digitalisering van het openbaar bestuur op verschillende niveaus. Die agenda is in 2018 gelanceerd: NL DIGIbeter: Agenda Digitale Overheid. NL DIGIbeter is de uitwerking van de Nederlandse Digitaliseringsstrategie voor het openbaar bestuur. In NL DIGIbeter staat dat de overheid een voorbeeldrol heeft om effectief en verantwoord om te gaan met data en wordt deze Data Agenda Overheid aangekondigd.

Zoals aangekondigd in NL DIGIbeter, beschrijft deze Data Agenda Overheid: “Wat de overheid in haar geheel gaat doen om (nog) beter om te gaan met persoonsgegevens, open data en big data. We gaan bekijken hoe de analyse en het combineren van overheidsgegevens ten goede kan komen aan beleidsvorming en het oplossen van maatschappelijke vraagstukken. We gaan de mogelijkheden van data beter benutten en kijken daarbij ook naar de rechten en waarden.”

De rijksoverheid en decentrale overheden voeren de Data Agenda Overheid gezamenlijk uit. Het ministerie van BZK vervult hierbij een coördinerende rol vanuit haar verantwoordelijkheid voor de digitale overheid en het borgen van grondrechten.

Gelijktijdig met deze Data Agenda Overheid is ‘De Nederlandse visie op datadeling tussen bedrijven’ opgesteld door het ministerie van Economische Zaken en Klimaat (EZK). Waar het accent in deze data-agenda ligt op de overheid, ligt die in de datadeel-visie op bedrijven. De beide beleidsdocumenten hebben veel met elkaar te maken en zijn dan ook in samenhang opgesteld. Een ander beleidsdocument dat in relatie staat tot deze Data Agenda Overheid is de visie ‘Datagedreven sturing bij gemeenten samen aanpakken‘, die de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) in 2019 opstelde.

Coördinatie tussen de verschillende initiatieven op het gebied van data(beleid) is cruciaal. Die zorgt ervoor dat acties elkaar versterken en dat we als overheid daadwerkelijk verder komen. Deze agenda richt zich op algemene knelpunten van dataficering en maatregelen die individuele organisaties en sectoren in het openbaar bestuur overstijgen. Met deze agenda geeft het ministerie van BZK invulling aan de ambitie van de overheid: de mogelijkheden van data optimaal benutten met oog voor publieke waarden.

Waar in deze Data Agenda Overheid ‘we’ staat, bedoelen we het gehele openbaar bestuur, dat zich aan de verschillende activiteiten in deze agenda heeft gecommitteerd. Bij het opstellen van deze agenda spraken we, naast vertegenwoordigers van het openbaar bestuur, met onderzoekers en vertegenwoordigers van het bedrijfsleven.

Grenzen bepalen

Met de Data Agenda Overheid maken we heel bewust gebruik van de kennis en ervaring van voorlopers op het gebied van datagedreven werken. We nemen niet alleen praktische maatregelen, we onderzoeken de komende jaren ook waar datagebruik in de samenleving nog om aanvullend beleid vraagt. Internationaal zien we grote verschillen in het opereren van overheid en bedrijfsleven op het gebied van data. In de Verenigde Staten zijn het met name de (sociale) platforms en andere bedrijven die de data-economie vormgeven. In andere delen van de wereld, bijvoorbeeld in China, speelt de overheid een centrale rol: die gebruikt data om de relatie met de burger vorm te geven. In Nederland en Europa geven zowel het bedrijfsleven als de overheid richting aan het datagebruik in de samenleving.
In de Europese regulering van het dataverkeer speelt het borgen van privacy een belangrijke rol. Binnen en buiten de overheid zijn veel verschillende partijen bezig met de mogelijkheden van datagedreven werken. Dat leidt tot juridische, ethische en technische vraagstukken. Waar moet de overheid faciliterend optreden en wanneer regelgevend? Hoe mag de overheid data van mensen gebruiken voor de uitvoering van beleid?

Als het gaat om het verzamelen van data over burgers in de openbare ruimte, is de overheid ‘slechts’ één van de betrokken partijen. Er wordt steeds meer gebruik gemaakt van sensoren, ook door commerciële partijen. Waar liggen de grenzen voor commerciële partijen? En mag de overheid deze gegevens gebruiken om het gedrag van haar burgers te sturen? Het is van belang dat de overheid samen met de samenleving en het bedrijfsleven bepaalt waar de grenzen voor het gebruik van data liggen.

‘Hoe laten we de jeugd bewuster omgaan met data?’

‘Ik denk dat mijn leerlingen soms onderschatten wat organisaties kunnen met alle informatie die over hen verzameld wordt. Maar ook onderling gaan ze vaak van het beste uit. Online delen ze van alles met elkaar, maar ze staan niet stil bij de gevolgen, bijvoorbeeld als ze ruzie krijgen. Wie zorgt ervoor dat jongeren zich bewust worden van de rol van data in de samenleving? Ik denk dat docenten en ouders hier beiden een grote rol in spelen. Als leerkracht merk ik wel dat ouders er vaak niet genoeg kennis over hebben. Misschien ligt hier wel een rol voor de overheid: hoe kan zij ervoor zorgen dat ouders meer leren over aspecten als data en privacy? Zelf denk ik goed na voordat ik een foto van mijn kinderen online zet. Je weet maar nooit waar die terecht komt én wat hiermee gebeurt.’
Joanne Petersen, moeder van drie kinderen en leerkracht in opleiding aan De Goudse Waarden in Gouda

Doorlopend monitoren en verbeteren

Dataficering vraagt om continu verbeteren en werken aan randvoorwaarden. Deze agenda is geen blauwdruk; jaarlijks bekijken we opnieuw wat nodig is op het brede terrein van data in het openbaar bestuur en de impact van data op de samenleving. Op basis van nieuwe inzichten passen we de Data Agenda Overheid aan.
Data in de openbare ruimte is het eerste thema waar we extra aandacht aan ­besteden, de komende jaren zullen we nieuwe thema’s agenderen. Bij elk thema dat we oppakken, zal onze aanpak gericht zijn op de bescherming van grondrechten en publieke waarden. We monitoren wat het effect is van de initiatieven uit deze agenda op de overheid en de samenleving. Deze agenda legt het fundament onder het databeleid van de overheid voor de komende jaren.

Planning Data Agenda Overheid

Aan de slag met data. De maatschappelijke dialoog over behoorlijk datagebruik in de openbare ruimte zal in en na 2019 een continu proces op centraal en decentraal niveau blijven.