Wanneer de overheid innoveert met technologie, moet zij zich uiteraard aan bestaande wet- en regelgeving houden. Technologieën mogen bijvoorbeeld niet ongerechtvaardigd discrimineren, moeten zelfbeschikking respecteren en een eerlijk proces garanderen. Daarnaast horen de algemene beginselen van behoorlijk bestuur centraal te staan. Dat betekent niet alleen naar de letter, maar ook naar de geest van de wet handelen. Technologieën mogen bijvoorbeeld niet ongerechtvaardigd discrimineren, moeten zelfbeschikking respecteren en een eerlijk proces garanderen. Dat iets binnen de regels past, wil dus niet zeggen dat het per definitie op alle vlakken in orde is.
- Respecteer de grondwet en algemene mensenrechten en waarden.
- Werk binnen de juridische kaders voor datagebruik.
- Bepaal tijdig welke specifieke wet- en regelgeving van belang is.
1. Respecteer de grondwet en algemene mensenrechten en waarden
Innovatie kan op verschillende manieren conflicteren met belangrijke mensenrechten. Zo kunnen zelflerende algoritmes onbedoeld tot discriminatie leiden. Ook geestelijke en lichamelijke integriteit kunnen door innovatie in het geding komen, bijvoorbeeld wanneer algoritmes gebruikt worden om mensen te stimuleren om bepaald gedrag te vertonen. Ook hierbij verdient de burger bescherming. De grondwet en internationale mensenrechtenverdragen gelden in digitale omgevingen in dezelfde mate als in de fysieke leefomgeving.
Belangrijke aspecten van de Grondwet
De Nederlandse Grondwet kent grofweg drie typen grondrechten: privacyrechten, gelijkheidsrechten en vrijheidsrechten. Er zijn ook rechten die weliswaar niet als specifiek grondrecht worden gezien, maar wel gaan over wat het betekent om mens te zijn. Voorbeelden hiervan zijn menselijke waardigheid en persoonlijke autonomie.
Diverse verdragen en afspraken
Naast de Grondwet zijn er ook (internationale) mensenrechtenverdragen die juridische kaders stellen voor innovatie. Daarnaast zijn er wetten, beginselen en voorwaarden met een specifieker aandachtsgebied.
De grondwet en mensenrechtenverdragen op een rij
- De Nederlandse Grondwet Website die iedereen in staat stelt kennis te maken met de inhoud en de betekenis van de Grondwet, inclusief een actueel overzicht van de ontwikkeling van de artikelen sinds 1798. Montesquieu Instituut
- Internationaal Verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten Verdrag geïnitieerd door de Verenigde Naties, gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.
- Europees Handvest van de Grondrechten Grondrechten van burgers van de Europese Unie, in 2007 formeel aangenomen door het Europees Parlement, de Raad van de Europese Unie en de Europese Commissie.
- Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens Verdrag waarin mensen- en burgerrechten voor alle inwoners van de lidstaten van de Raad van Europa zijn geregeld, in 1950 ondertekend in Rome.
- Algemene beginselen van behoorlijk bestuur Geschreven en ongeschreven normen die een bestuursorgaan binden bij het verrichten van (rechts)handelingen, deels vastgelegd in de Algemene wet bestuursrecht (Awb).
- Archiefwet Nederlandse wet uit 1995 die het beheer en de toegang van overheidsarchieven regelt; een aantal eisen uit de archiefwet zijn verder uitgewerkt in het Archiefbesluit en de Archiefregeling.
- Voorwaarden voor inkoop van Rijksopdrachten Regels voor bijvoorbeeld aansprakelijkheid, facturering en levering die gelden voor zowel het Rijk als de leverancier (met specifieke voorwaarden voor dienstverlening, IT en de bouw).
2. Werk binnen de juridische kaders voor datagebruik
De inzet van nieuwe technologie gaat vaak gepaard met het verzamelen en gebruiken van (grote hoeveelheden) data. Apparaten die verbonden zijn met het internet leveren bijvoorbeeld veel data op. En kunstmatige intelligentie heeft data nodig om te kunnen leren. Op het gebruik van data is specifieke wet- en regelgeving van toepassing. Eén van de belangrijkste juridische kaders is de Algemene Verordening Gegevensverwerking (AVG) die in mei 2018 van kracht is geworden. De AVG is van toepassing in alle lidstaten van de Europese Unie en kent een aantal belangrijke nieuwe rechten, zoals inzage- en correctierechten in een geautomatiseerde omgeving.
Handleidingen en tips voor toepassing privacywetgeving
De invoering van de AVG roept bij zowel bedrijven als overheden veel vragen op. Hiervoor zijn verschillende handleidingen en tips beschikbaar.
Handleidingen en tips
- Handleiding AVG ministerie van Justitie en Veiligheid Handleiding die uitlegt wat de AVG betekent voor partijen die persoonsgegevens verwerken en beschrijft aan welke regels de gegevensverwerking moet voldoen. Ministerie van Justitie en Veiligheid
- Model Gegevensbeschermingseffectbeoordeling Rijksdienst Onderzoek naar de effecten van nieuwe wetgeving op de gegevensbescherming van burgers; verplicht bij de ontwikkeling van nieuwe wetgeving. Ministerie van Justitie en Veiligheid
- Data protection impact assessment (DPIA) (Autoriteit Persoonsgegevens) Instrument om vooraf de privacyrisico’s van een gegevensverwerking in kaart te brengen en om daarna maatregelen te kunnen nemen om de risico’s te verkleinen. Autoriteit Persoonsgegevens
- Privacy Baseline In dit document zijn de eisen van de AVG vertaald naar concrete, hanteerbare normen die duidelijk maken wat organisaties moeten doen om de privacy van de betrokkenen te waarborgen. De Privacy Baseline vormt het hart van documentenreeks ‘Grip op privacy’. Centrum voor Informatiebeveiliging en Privacy (CIP)
- Privacy Self Assessment Een self assessment bij de Privacy Baseline waarmee je de stand van zaken ten opzichte van de AVG in de organisatie in kaart kunt brengen. Het instrument geeft ook aan wat nog gedaan moet worden om een zelf te kiezen doelniveau te bereiken. CIP
- Handreiking Privacy by Design In deze handreiking zijn de 7 principes van Privacy by Design uitgewerkt. Lees waarmee je rekening moet houden tijdens het ontwerp en gedurende de levensduur van informatiesystemen. CIP
3. Bepaal tijdig welke specifieke wet- en regelgeving van belang is
Afhankelijk van het proces waar een innovatie invloed op heeft, kunnen heel verschillende kaders van toepassing zijn. Soms staan die op gespannen voet met de wens om te vernieuwen. Ook kan dit leiden tot oneerlijke concurrentie voor partijen die niet vallen onder deze kaders. Voor sectorspecifieke wetgeving is het daarnaast onmogelijk om een algemene aanpak te formuleren. Daarom is het belangrijk om in elk project al bij de start goed na te denken over relevante wetten en regels.
