Wees transparant en leg verantwoording af

Transparantie en het afleggen van verantwoording zijn essentieel voor goed openbaar bestuur. Dit geldt zeker ook bij de inzet van nieuwe technologie. Transparantie over innovatie zorgt er onder andere voor dat burgers voor hun rechten kunnen opkomen. Alleen met goed inzicht in een innovatie, kunnen zij controleren of deze in lijn is met wat zij belangrijk vinden. Transparantie kan deels al worden geborgd in het ontwerp. Afhankelijk van de technologie moet over verschillende zaken en op de juiste manier verantwoording kunnen worden afgelegd.

1. Houd in het ontwerp al rekening met transparantie.
2. Leg verantwoording af over de juiste zaken.
3. Zorg voor effectieve communicatie.

1. Houd in het ontwerp al rekening met transparantie

Systemen en processen moeten in de basis al uitlegbaar en te verantwoorden zijn. Je kunt dit borgen in het ontwikkelproces. Technisch is het bijvoorbeeld mogelijk om een systeem keuzes in ‘normale mensentaal’ te laten verwoorden. Wanneer dat voor bepaalde keuzes niet kan, kan dit aanleiding zijn om die keuzes niet door het systeem te laten maken. Open source software zorgt bij uitstek voor transparantie. Dit is software waarvan de broncode door de ontwikkelaar voor iedereen beschikbaar wordt gesteld.

Concepten om transparantie direct mee te nemen in ontwerp

De concepten explainable by design en accountable by design nemen transparantie direct mee in een ontwerp. Zo kun je er bijvoorbeeld helder mee maken wie voor welk onderdeel verantwoordelijk gehouden kan worden, en welke belangenafwegingen gemaakt zijn bij de inrichting van een systeem.

Tips voor het gebruik van open source software

Bij open source software zien meerdere specialisten de broncode. Dit vergroot niet alleen het innoverend vermogen, maar kan ook extra maatschappelijke kansen bieden. Andere specialisten kunnen bijvoorbeeld veiligheidsrisico’s opmerken. Of foutieve of bevoordeelde patronen of processen identificeren. Het uitgangspunt is dan ook dat de overheid – indien de situatie zich daarvoor leent – open source software ontwikkelt of laat ontwikkelen.

2. Leg verantwoording af over de juiste zaken

Transparantie is niet hetzelfde als volledige openbaarheid over hoe een systeem werkt. Hoewel voor de overheid openbaarheid de standaard zou moeten zijn, kunnen er zwaarwegende redenen zijn om de werking van een technologie niet openbaar te maken. Bij het werk van de inlichtingendiensten en de technische inrichting van de ‘Rijkscloud’ heeft de bescherming van de nationale veiligheid bijvoorbeeld voorrang op transparantie. Ook de AVG geeft een aantal belangrijke kaders voor de mate van transparantie.

Wettelijke eisen

Enerzijds kan privacywetgeving verplichten tot openbaarheid. Als een organisatie bijvoorbeeld persoonsgegevens verwerkt voor een proces waarin sprake is van geautomatiseerde besluitvorming, schrijft de AVG voor dat de betrokkene daarover geïnformeerd wordt. Anderzijds kan de AVG openbaarmaking verhinderen, bijvoorbeeld wanneer hiermee verwerkte persoonsgegevens worden vrijgegeven. Het is dan ook belangrijk om de relevante wetten en regels te kennen.

Methoden om inzet van technologie te verantwoorden

Overheidsorganisaties moeten over steeds meer zaken verantwoording afleggen; de inzet van technologie kan hier een vast onderdeel van zijn. Soms is het effectief om bewust informatie te delen over zaken die juist niet zo goed liepen. In plaats van geconstateerde kwetsbaarheden in een systeem binnen de eigen organisatie te verhelpen en stil te houden, kan goede verantwoording en informatiedeling zorgen dat de gehele overheid weerbaarder wordt.

3. Zorg voor effectieve communicatie

Transparantie gaat verder dan openbaarheid over de technische werking van een systeem. Een algoritme kan bijvoorbeeld bepalen dat een burger een bepaalde vergunning niet krijgt. Die burger heeft dan niet altijd iets aan de broncode van het algoritme, maar wel aan een begrijpelijke uitleg over de genomen beslissing. Ook de redenen om technologie in te zetten moeten in begrijpelijke taal worden gedeeld. Het afleggen van verantwoording moet niet worden gezien als het einde van een beleids- of jaarcyclus, maar als het begin van een maatschappelijke discussie.

Praktijkvoorbeelden van verantwoording

Overheidsorganisaties kunnen op verschillende manieren communiceren over hun keuzes, bijvoorbeeld door informatie over beleid en de thema’s waar ze aan werken op hun website te plaatsen. Hier kan ook verantwoording worden afgelegd over technologieontwikkeling en -gebruik. Een andere mogelijkheid is om een fysieke bijeenkomst te organiseren. Voor elke vorm geldt dat we informatie in duidelijke en eenvoudige taal moeten delen, rekening houdend met (het niveau van) de doelgroep.