Zet publieke waarden centraal

Publieke waarden beschrijven wat we als samenleving waardevol vinden. De overheid versterkt en beschermt deze waarden, bijvoorbeeld door economische groei te stimuleren en te investeren in veiligheid en goede zorg. Kwaliteit, efficiëntie en de verbetering daarvan wordt in innovatieprocessen vaak al automatisch meegenomen. Maar juist de overheid dient ook aandacht te besteden aan zaken als keuzevrijheid, privacy en transparantie. Soms kunnen publieke waarden met elkaar botsen. Het is dan ook belangrijk om verschillende belangen te kennen, te wegen en te bespreken.

1. Wees je bewust van verschillende soorten waarden.
2. Breng de effecten van innovatie op publieke waarden in beeld.
3. Neem publieke waarden mee in het ontwikkelproces.
4. Maak waardendilemma’s expliciet en bespreekbaar.

1. Wees je bewust van verschillende soorten waarden

Publieke waarden zijn heel divers. Ze gaan bijvoorbeeld over dienstverlening; dat je netjes en efficiënt geholpen wordt aan een gemeentebalie. Maar publieke waarden gaan ook over kwaliteit van leven, en daarvoor is de bescherming van autonomie en privacy bijvoorbeeld belangrijk. Waarden kunnen gaan over het doel dat bereikt moet worden, maar ook over de wijze waarop dit doel bereikt moet worden. Om verschillende soorten waarden tijdens het gehele innovatieproces te kunnen betrekken en wegen, is het belangrijk je bewust te zijn van deze verschillen.

Wetenschappelijke indeling van waarden

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) maakt onderscheid tussen stuwende, verankerende en procesmatige waarden. Stuwende waarden zijn verbonden met de drive van organisaties om technologie in te zetten voor verbetering en kwaliteitswinst. Verankerende waarden staan voor het borgen van fundamentele beginselen, zoals vrijheid en privacy. Procesmatige waarden geven aan hoe een innovatie idealiter tot stand zou moeten komen, bijvoorbeeld op een transparante manier.

2. Breng de effecten van innovatie op publieke waarden in beeld

Veel publieke waarden worden al geborgd door wetgeving. Maar bij innovatie is het belangrijk om de effecten van innovatie op publieke waarden ook per project expliciet te maken. Gemeenten kunnen bijvoorbeeld sensoren inzetten om zakkenrollers op te sporen; wat doet dit precies met het gevoel van onschuldige mensen, die ook gemonitord worden? Het is belangrijk om een verkenning te doen naar mogelijke ongewenste effecten van de innovatie. Daarnaast moet al in de beginfase van het innovatietraject duidelijk zijn welke publieke waarden de innovatie nastreeft.

Tools om impact concreet te maken

‘Ethical Impact Assessments’ (EIA) helpen ontwikkelaars van een technologie of technologische toepassing om ethische effecten in kaart te brengen en (wanneer nodig) bestaande ideeën daar op aan te passen. Er bestaan ook impact assessments die zich richten op specifieke waarden (zoals gegevensbescherming) of specifieke technologieën (zoals kunstmatige intelligentie).

3. Neem publieke waarden mee in het ontwikkelproces

In een innovatietraject kunnen belangrijke waarden het best direct worden meegenomen in het technisch ontwerp. Via het concept Privacy by Design kun je bijvoorbeeld een webpagina ontwikkelen waarvoor een gebruiker zich kan identificeren met één eigenschap (bijvoorbeeld: ik ben 18 jaar), zonder dat hij/zij andere, niet-relevante informatie hoeft te geven. Een verantwoord technisch ontwerp kan echter nog steeds tot onverantwoorde praktijken leiden. Daarom verdienen publieke waarden een rol in het volledige ontwikkelproces: van conceptvorming tot implementatie.

Methoden en theorieën

Er zijn verschillende methoden en theorieën die kunnen helpen om publieke waarden mee te nemen in de ontwikkeling van een technologie. Data-minimalisatie, data-separatie en data-abstractie kunnen bijvoorbeeld een bijdrage leveren aan het borgen van privacy. Er zijn ook concepten waarmee je meerdere publieke waarden kunt meenemen in een innovatietraject. Sommige daarvan richten zich op specifieke (toepassingen van) technologieën, zoals het Internet of Things.

4 Maak waardendilemma’s expliciet en bespreekbaar

In een innovatietraject kan het voorkomen dat publieke waarden met elkaar botsen. Algoritmes maken het bijvoorbeeld mogelijk om iemand als fraudeur te ontmaskeren. Wanneer je dit detectiealgoritme openbaar maakt, kunnen fraudeurs ervoor zorgen dat ze altijd net onder bepaalde grenswaarden blijven. Transparantie staat dan op gespannen voet met rechtvaardigheid. Het is belangrijk om dat soort dilemma’s en de bijbehorende afwegingen expliciet te maken. Zo kun je per project bepalen hoe je maximaal rekening kunt houden met de verschillende waarden. Er zijn verschillende manieren om waardendilemma’s expliciet en bespreekbaar te maken.

Brainstorms

De meest eenvoudige manier om waardendilemma’s expliciet en bespreekbaar te maken is een brainstorm. Hiermee kun je gezamenlijk en stap voor stap nadenken over de betrokkenen, hun belangen en de waarden die in het gedrang kunnen komen.

Moreel beraad

Een moreel beraad is een gestructureerd en methodisch groepsgesprek over een morele vraag naar aanleiding van een concrete situatie. Deze methodiek is afkomstig uit de gezondheidszorg en kan helpen om een evenwichtige belangenafweging te maken. Door middel van een gestructureerde dialoog onder leiding van een gespreksleider kun je expliciet maken waarom bepaalde keuzes worden gemaakt.

Serious Gaming

Serious Gaming is een spelende vorm van leren. De combinatie van realiteit en spanning maakt dat leerpunten beter blijven hangen. Er zijn serious games beschikbaar die kunnen helpen bij het in kaart brengen van belangenafwegingen.