• Direct naar de pagina-inhoud
  • Direct naar de hoofdnavigatie
  • Direct naar de secundaire content met widgets
  • Direct naar de footer
  • Nieuwsbrief
  • Over ons
  • Contact

Digitale Overheid

Voor professionals die werken aan digitalisering van de overheid

Logo Rijksoverheid, naar de homepage

Digitale Overheid

  • Home
  • Werkagenda
  • Onderwerpen
  • Nieuws en achtergrond
  • Evenementen
  • Nieuwsbrief
  • Over ons
  • Contact
Home›Onderwerpen›Nieuwe technologieën, data en ethiek›Publieke waarden en mensenrechten›Toolbox Ethisch Verantwoorde Innovatie›Publieke waarden centraal

Zet publieke waarden centraal

Publieke waarden beschrijven wat we als samenleving waardevol vinden. De overheid versterkt en beschermt deze waarden, bijvoorbeeld door economische groei te stimuleren en te investeren in veiligheid en goede zorg. Kwaliteit, efficiëntie en de verbetering daarvan wordt in innovatieprocessen vaak al automatisch meegenomen. Maar juist de overheid dient ook aandacht te besteden aan zaken als keuzevrijheid, privacy en transparantie. Soms kunnen publieke waarden met elkaar botsen. Het is dan ook belangrijk om verschillende belangen te kennen, te wegen en te bespreken.

Onderdelen

  1. Wees je bewust van verschillende soorten waarden.
  2. Breng de effecten van innovatie op publieke waarden in beeld.
  3. Neem publieke waarden mee in het ontwikkelproces.
  4. Maak waardendilemma’s expliciet en bespreekbaar.

Illustratie van een informatiebord op een treinsstation'Publieke waarden centraal', daaronder, als vertrekkende treinen 'autonomie', 'non-discriminatie' en 'privacy'.

1. Wees je bewust van verschillende soorten waarden

Publieke waarden zijn heel divers. Ze gaan bijvoorbeeld over dienstverlening; dat je netjes en efficiënt geholpen wordt aan een gemeentebalie. Maar publieke waarden gaan ook over kwaliteit van leven, en daarvoor is de bescherming van autonomie en privacy bijvoorbeeld belangrijk. Waarden kunnen gaan over het doel dat bereikt moet worden, maar ook over de wijze waarop dit doel bereikt moet worden. Om verschillende soorten waarden tijdens het gehele innovatieproces te kunnen betrekken en wegen, is het belangrijk je bewust te zijn van deze verschillen.

Toelichting: wetenschappelijke indeling van waarden

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) maakt onderscheid tussen stuwende, verankerende en procesmatige waarden. Stuwende waarden zijn verbonden met de drive van organisaties om technologie in te zetten voor verbetering en kwaliteitswinst. Verankerende waarden staan voor het borgen van fundamentele beginselen, zoals vrijheid en privacy. Procesmatige waarden geven aan hoe een innovatie idealiter tot stand zou moeten komen, bijvoorbeeld op een transparante manier.

Indeling van waarden

Rapport ‘iOverheid’ Indeling van publieke waarden in stuwende, verankerende en procesmatige waarden (zie blz 73-87). Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR)
Rapport ‘Algoritmes en grondrechten’ Overzicht van de impact van algoritmes op privacyrechten, vrijheidsrechten, gelijkheidsrechten en procedurele rechten. Universiteit Utrecht / Janneke Gerards

2. Breng de effecten van innovatie op publieke waarden in beeld

Veel publieke waarden worden al geborgd door wetgeving. Maar bij innovatie is het belangrijk om de effecten van innovatie op publieke waarden ook per project expliciet te maken.

Toelichting: verkenning ongewenste effecten

Gemeenten kunnen bijvoorbeeld sensoren inzetten om zakkenrollers op te sporen; wat doet dit precies met het gevoel van onschuldige mensen, die ook gemonitord worden? Het is belangrijk om een verkenning te doen naar mogelijke ongewenste effecten van de innovatie. Daarnaast moet al in de beginfase van het innovatietraject duidelijk zijn welke publieke waarden de innovatie nastreeft.

Toelichting: tools om impact concreet te maken

‘Ethical Impact Assessments’ (EIA) helpen ontwikkelaars van een technologie of technologische toepassing om ethische effecten in kaart te brengen en (wanneer nodig) bestaande ideeën daar op aan te passen. Er bestaan ook impact assessments die zich richten op specifieke waarden (zoals gegevensbescherming) of specifieke technologieën (zoals kunstmatige intelligentie).

Effecten in beeld

Het Impact Assessment Mensenrechten bij de inzet van Algoritmes (IAMA) helpt bij de discussie en de afweging om wel of juist geen algoritmische toepassing te ontwikkelen. Daarnaast helpt het bij verantwoorde ontwikkeling en implementatie.

‘Integraal afwegingskader voor beleid en regelgeving’ Werkwijze om nieuw beleid te toetsen aan de hand van zeven centrale vragen over relevante kwaliteitsaspecten. Kenniscentrum Wetgeving en Juridische zaken (KCWJ)
SATORI-model (Ethics Impact Assessment) Stappenplan voor het doen van een ethics impact assessment en aanbevelingen voor de inzet van een ethisch comité. Europees samenwerkingsproject, ontwikkeld door o.a. NEN
‘Artificiële Intelligentie Impact Assessment’ Stappenplan dat aan de hand van concrete vragen bepaalt wat binnen een project de impact is van de inzet van kunstmatige intelligentie (Pdf – 2,7 Mb). ECP – Informatieplatform voor de InformatieSamenleving

3. Neem publieke waarden mee in het ontwikkelproces

In een innovatietraject kunnen belangrijke waarden het best direct worden meegenomen in het technisch ontwerp. Via het concept Privacy by Design kun je bijvoorbeeld een webpagina ontwikkelen waarvoor een gebruiker zich kan identificeren met één eigenschap (bijvoorbeeld: ik ben 18 jaar), zonder dat hij/zij andere niet-relevante informatie hoeft te geven. Een verantwoord technisch ontwerp kan echter nog steeds tot onverantwoorde praktijken leiden. Daarom verdienen publieke waarden een rol in het volledige ontwikkelproces: van conceptvorming tot implementatie.

Toelichting: methoden en theorieën


Er zijn verschillende methoden en theorieën die kunnen helpen om publieke waarden mee te nemen in de ontwikkeling van een technologie. Data-minimalisatie, data-separatie en data-abstractie kunnen bijvoorbeeld een bijdrage leveren aan het borgen van privacy. Er zijn ook concepten waarmee je meerdere publieke waarden kunt meenemen in een innovatietraject. Sommige daarvan richten zich op specifieke (toepassingen van) technologieën, zoals het Internet of Things.

Publieke waarden meenemen in ontwikkelproces

De Handreiking AI-systeemprincipes voor non-discriminatie biedt een praktisch toepasbaar ontwerpkader dat ontwikkelaars helpt om discriminatie al in de ontwikkelfase van AI te ondervangen. Tilburg Institute for Law, Technology and Society, in opdracht van BZK

Het Impact Assessment Mensenrechten bij de inzet van Algoritmes (IAMA) helpt bij de discussie en de afweging om wel of juist geen algoritmische toepassing te ontwikkelen. Daarnaast helpt het bij verantwoorde ontwikkeling en implementatie.

De Code voor Goed Digitaal Openbaar Bestuur ondersteunt overheidsorganisaties om technologieën op een verantwoorde manier in te zetten. Universiteit Utrecht, in opdracht van BZK
Boek ‘Privacy Design Strategies’ Compact boekje dat het concept ‘privacy by design’ concreet en toepasbaar maakt aan de hand van acht verschillende strategieën (Pdf – 1,3 Mb) Jaap-Henk Hoepman
‘Handbook of Ethics, Values and Technological Design’ Uitgebreid overzicht van onderzoek op het snijvlak van technologie en ethiek, ingedeeld in waarden, domeinen en perspectieven. TU Delft
Visie op Ethically Aligned Design Visiedocument waarmee thought leaders van over de hele wereld een publieke discussie op gang willen brengen over de impact van autonome en intelligente technologieën en systemen (Pdf – 4,8 Mb). Institute of Electrical and Electronics Engineers (IEEE)
IoT Design Manifesto Tien principes voor de ontwikkeling van Internet of Things technologieën die gezamenlijk fungeren als ‘gedragscode’ voor zowel ontwerpers, ingenieurs als ondernemers. IoT Design Manifesto
Code voor Kinderrechten Een samenhangend geheel van richtlijnen (Code) dat zich richt tot leveranciers (bedrijfsleven en overheid) van online diensten en producten voor kinderen. Bedoeld om technologieontwikkelaars bewust te maken van kinderrechten en hen handvatten te bieden om kinderrechten in hun producten in te bedden. Universiteit van Leiden, Waag en BZK

4. Maak waardendilemma’s expliciet en bespreekbaar

In een innovatietraject kan het voorkomen dat publieke waarden met elkaar botsen. Algoritmes maken het bijvoorbeeld mogelijk om iemand als fraudeur te ontmaskeren. Wanneer je dit detectiealgoritme openbaar maakt, kunnen fraudeurs ervoor zorgen dat ze altijd net onder bepaalde grenswaarden blijven. Transparantie staat dan op gespannen voet met rechtvaardigheid. Het is belangrijk om dat soort dilemma’s en de bijbehorende afwegingen expliciet te maken. Zo kun je per project bepalen hoe je maximaal rekening kunt houden met de verschillende waarden.

Toelichting: manieren om waardendilemma's bespreekbaar te maken

Er zijn verschillende manieren om waardendilemma’s expliciet en bespreekbaar te maken.

Brainstorms

De meest eenvoudige manier om waardendilemma’s expliciet en bespreekbaar te maken is een brainstorm. Hiermee kun je gezamenlijk en stap voor stap nadenken over de betrokkenen, hun belangen en de waarden die in het gedrang kunnen komen.

Moreel beraad en begeleidingsethiek

Een moreel beraad is een gestructureerd en methodisch groepsgesprek over een morele vraag naar aanleiding van een concrete situatie. Deze methodiek is afkomstig uit de gezondheidszorg en kan helpen om een evenwichtige belangenafweging te maken. Door middel van een gestructureerde dialoog onder leiding van een gespreksleider kun je expliciet maken waarom bepaalde keuzes worden gemaakt.

Serious Gaming

Serious Gaming is een spelende vorm van leren. De combinatie van realiteit en spanning maakt dat leerpunten beter blijven hangen. Er zijn serious games beschikbaar die kunnen helpen bij het in kaart brengen van belangenafwegingen.

Waardendilemma’s en beraad

Beschrijving Moreel beraad Korte beschrijving van de functie van een moreel beraad in de gezondheidszorg en voorbeelden van ethische kwesties die hier besproken worden. Centrum voor Ethiek en Gezondheid
VKW beleidsnota Stappenplan voor het herkennen van waardendilemma’s en vervolgens het maken van afwegingen bij die dilemma’s.VWK Metena / Etion
Handleiding aanpak begeleidingsethiek voor artificiële intelligentie (AI) in gezondheid en zorg Met deze handleiding kunnen zorginstellingen meer gevoel en grip krijgen op de belangrijkste ethische waarden en afwegingen bij het toepassen van AI. ECP en ministerie van VWS
Serious game Omgevingswet gaat over de implementatie van de omgevingswet. Den Haag
Rapport ethiek en digitalisering Dit rapport beschrijft een project waarin een dialoog plaatsvond over ethiek en digitalisering. Dat leidde tot een beproefde methode om het ethisch gesprek (moreel beraad) te voeren bij de ontwikkeling van beleid en van uitvoeringsinstrumenten. Overlegorgaan Fysieke Leefomgeving (OFL) en ministerie van IenW
Moreel Beraad Gesprekstechniek waarbij een groep belanghebbenden een verdiepend gesprek voeren over een ethisch dilemma. Dit gesprek verloopt gestructureerd en in een veilige setting, waarin deelnemers vrijuit kunnen spreken. OFL en IenW
Ethics of AI Deze gratis online cursus is bedoeld voor een ieder die geïnteresseerd is in de ethische aspecten van AI en de ontwikkeling daarvan. UvA en Universiteit van Helsinki

Toolbox Ethisch Verantwoorde Innovatie

  • Over de Toolbox voor Ethisch Verantwoorde Innovatie
  • Publieke waarden centraal
  • Belanghebbenden betrekken
  • Wet- en regelgeving respecteren
  • Veiligheid borgen
  • Kwaliteit data, algoritmes en analyses
  • Transparantie en verantwoording
  • Monitoren en evalueren

Toolbox Ethisch Verantwoorde Innovatie

  • Toolbox Ethisch Verantwoorde Innovatie
  • Over de Toolbox Ethisch Verantwoorde Innovatie
  • Publieke waarden centraal
  • Belanghebbenden betrekken
  • Wet- en regelgeving respecteren
  • Veiligheid borgen
  • Kwaliteit data, algoritmes en analyses
  • Transparantie en verantwoording
  • Monitoren en evalueren

1 document

  • Documenten

Berichten

  • Nieuws

Vraag, idee, reactie of suggestie?

Werk je aan de digitalisering van de overheid en heb je een vraag of een idee? Reageer via het contactformulier

  • Link DigiD helpdesk digid.nl/hulp
  • Link MijnOverheid / Berichtenbox mijn.overheid.nl/vragen
  • Link eHerkenning helpdesk eherkenning.nl/vraag-antwoord
  • Mailadres Berichtenbox voor Bedrijven ondernemersinformatie@rvo.nl

Digitale Overheid

Voor professionals die werken aan
digitalisering van de overheid

Volg ons via

  • Nieuwsbrief Digitale Overheid
  • Twitter
  • LinkedIn
  • RSS

Over deze site

  • Colofon
  • Archief
  • Copyright
  • Privacy
  • Toegankelijkheidsverklaring
  • Sitemap
  • Contact
  • This site in English