Omzeilende links

  • Direct naar de pagina-inhoud
  • Direct naar de secundaire content met widgets
  • Direct naar de footer
  • Nieuwsbrief
  • Over ons
  • Contact

Digitale Overheid

Voor professionals die werken aan digitalisering van de overheid

Logo Rijksoverheid

Digitale Overheid

  • Home
  • Onderwerpen
  • Nieuws en achtergrond
  • Evenementen
  • Nieuwsbrief
  • Over ons
  • Contact
Home›Onderwerpen›Nieuwe technologieën, data en ethiek›Publieke waarden en mensenrechten›Toolbox Ethisch Verantwoorde Innovatie›Publieke waarden centraal

Zet publieke waarden centraal

Publieke waarden beschrijven wat we als samenleving waardevol vinden. De overheid versterkt en beschermt deze waarden, bijvoorbeeld door economische groei te stimuleren en te investeren in veiligheid en goede zorg. Kwaliteit, efficiëntie en de verbetering daarvan wordt in innovatieprocessen vaak al automatisch meegenomen. Maar juist de overheid dient ook aandacht te besteden aan zaken als keuzevrijheid, privacy en transparantie. Soms kunnen publieke waarden met elkaar botsen. Het is dan ook belangrijk om verschillende belangen te kennen, te wegen en te bespreken.

  1. Wees je bewust van verschillende soorten waarden.
  2. Breng de effecten van innovatie op publieke waarden in beeld.
  3. Neem publieke waarden mee in het ontwikkelproces.
  4. Maak waardendilemma’s expliciet en bespreekbaar.

1. Wees je bewust van verschillende soorten waarden

Publieke waarden zijn heel divers. Ze gaan bijvoorbeeld over dienstverlening; dat je netjes en efficiënt geholpen wordt aan een gemeentebalie. Maar publieke waarden gaan ook over kwaliteit van leven, en daarvoor is de bescherming van autonomie en privacy bijvoorbeeld belangrijk. Waarden kunnen gaan over het doel dat bereikt moet worden, maar ook over de wijze waarop dit doel bereikt moet worden. Om verschillende soorten waarden tijdens het gehele innovatieproces te kunnen betrekken en wegen, is het belangrijk je bewust te zijn van deze verschillen.

Wetenschappelijke indeling van waarden

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) maakt onderscheid tussen stuwende, verankerende en procesmatige waarden. Stuwende waarden zijn verbonden met de drive van organisaties om technologie in te zetten voor verbetering en kwaliteitswinst. Verankerende waarden staan voor het borgen van fundamentele beginselen, zoals vrijheid en privacy. Procesmatige waarden geven aan hoe een innovatie idealiter tot stand zou moeten komen, bijvoorbeeld op een transparante manier.

Indeling van waarden

Rapport ‘iOverheid’ Indeling van publieke waarden in stuwende, verankerende en procesmatige waarden (zie blz 73-87). Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR)
Rapport ‘Algoritmes en grondrechten’ Overzicht van de impact van algoritmes op privacyrechten, vrijheidsrechten, gelijkheidsrechten en procedurele rechten. Universiteit Utrecht / Janneke Gerards

2. Breng de effecten van innovatie op publieke waarden in beeld

Veel publieke waarden worden al geborgd door wetgeving. Maar bij innovatie is het belangrijk om de effecten van innovatie op publieke waarden ook per project expliciet te maken. Gemeenten kunnen bijvoorbeeld sensoren inzetten om zakkenrollers op te sporen; wat doet dit precies met het gevoel van onschuldige mensen, die ook gemonitord worden? Het is belangrijk om een verkenning te doen naar mogelijke ongewenste effecten van de innovatie. Daarnaast moet al in de beginfase van het innovatietraject duidelijk zijn welke publieke waarden de innovatie nastreeft.

Tools om impact concreet te maken

‘Ethical Impact Assessments’ (EIA) helpen ontwikkelaars van een technologie of technologische toepassing om ethische effecten in kaart te brengen en (wanneer nodig) bestaande ideeën daar op aan te passen. Er bestaan ook impact assessments die zich richten op specifieke waarden (zoals gegevensbescherming) of specifieke technologieën (zoals kunstmatige intelligentie).

Effecten in beeld

‘Integraal afwegingskader voor beleid en regelgeving’ Werkwijze om nieuw beleid te toetsen aan de hand van zeven centrale vragen over relevante kwaliteitsaspecten. Kenniscentrum Wetgeving en Juridische zaken (KCWJ)
SATORI-model (Ethics Impact Assessment) Stappenplan voor het doen van een ethics impact assessment en aanbevelingen voor de inzet van een ethisch comité. Europees samenwerkingsproject, ontwikkeld door o.a. NEN
‘Artificiële Intelligentie Impact Assessment’ Stappenplan dat aan de hand van concrete vragen bepaalt wat binnen een project de impact is van de inzet van kunstmatige intelligentie (Pdf – 2,7 Mb). ECP – Informatieplatform voor de InformatieSamenleving

3. Neem publieke waarden mee in het ontwikkelproces

In een innovatietraject kunnen belangrijke waarden het best direct worden meegenomen in het technisch ontwerp. Via het concept Privacy by Design kun je bijvoorbeeld een webpagina ontwikkelen waarvoor een gebruiker zich kan identificeren met één eigenschap (bijvoorbeeld: ik ben 18 jaar), zonder dat hij/zij andere, niet-relevante informatie hoeft te geven. Een verantwoord technisch ontwerp kan echter nog steeds tot onverantwoorde praktijken leiden. Daarom verdienen publieke waarden een rol in het volledige ontwikkelproces: van conceptvorming tot implementatie.

Methoden en theorieën

Er zijn verschillende methoden en theorieën die kunnen helpen om publieke waarden mee te nemen in de ontwikkeling van een technologie. Data-minimalisatie, data-separatie en data-abstractie kunnen bijvoorbeeld een bijdrage leveren aan het borgen van privacy. Er zijn ook concepten waarmee je meerdere publieke waarden kunt meenemen in een innovatietraject. Sommige daarvan richten zich op specifieke (toepassingen van) technologieën, zoals het Internet of Things.

Publieke waarden meenemen in ontwikkelproces

Boek ‘Privacy Design Strategies’ Compact boekje dat het concept ‘privacy by design’ concreet en toepasbaar maakt aan de hand van acht verschillende strategieën (Pdf – 1,3 Mb)
Jaap-Henk Hoepman
‘Handbook of Ethics, Values and Technological Design’ Uitgebreid overzicht van onderzoek op het snijvlak van technologie en ethiek, ingedeeld in waarden, domeinen en perspectieven. TU Delft
Visie op Ethically Aligned Design Visiedocument waarmee thought leaders van over de hele wereld een publieke discussie op gang willen brengen over de impact van autonome en intelligente technologieën en systemen (Pdf – 4,8 Mb). Institute of Electrical and Electronics Engineers (IEEE)
IoT Design Manifesto Tien principes voor de ontwikkeling van Internet of Things technologieën die gezamenlijk fungeren als ‘gedragscode’ voor zowel ontwerpers, ingenieurs als ondernemers. IoT Design Manifesto

4 Maak waardendilemma’s expliciet en bespreekbaar

In een innovatietraject kan het voorkomen dat publieke waarden met elkaar botsen. Algoritmes maken het bijvoorbeeld mogelijk om iemand als fraudeur te ontmaskeren. Wanneer je dit detectiealgoritme openbaar maakt, kunnen fraudeurs ervoor zorgen dat ze altijd net onder bepaalde grenswaarden blijven. Transparantie staat dan op gespannen voet met rechtvaardigheid. Het is belangrijk om dat soort dilemma’s en de bijbehorende afwegingen expliciet te maken. Zo kun je per project bepalen hoe je maximaal rekening kunt houden met de verschillende waarden. Er zijn verschillende manieren om waardendilemma’s expliciet en bespreekbaar te maken.

Brainstorms

De meest eenvoudige manier om waardendilemma’s expliciet en bespreekbaar te maken is een brainstorm. Hiermee kun je gezamenlijk en stap voor stap nadenken over de betrokkenen, hun belangen en de waarden die in het gedrang kunnen komen.

Moreel beraad

Een moreel beraad is een gestructureerd en methodisch groepsgesprek over een morele vraag naar aanleiding van een concrete situatie. Deze methodiek is afkomstig uit de gezondheidszorg en kan helpen om een evenwichtige belangenafweging te maken. Door middel van een gestructureerde dialoog onder leiding van een gespreksleider kun je expliciet maken waarom bepaalde keuzes worden gemaakt.

Serious Gaming

Serious Gaming is een spelende vorm van leren. De combinatie van realiteit en spanning maakt dat leerpunten beter blijven hangen. Er zijn serious games beschikbaar die kunnen helpen bij het in kaart brengen van belangenafwegingen.

Waardendilemma’s en beraad

Beschrijving Moreel beraad Korte beschrijving van de functie van een moreel beraad in de gezondheidszorg en voorbeelden van ethische kwesties die hier besproken worden. Centrum voor Ethiek en Gezondheid
VKW beleidsnota Stappenplan voor het herkennen van waardendilemma’s en vervolgens het maken van afwegingen bij die dilemma’s.
VWK Metena / Etion
Serious game Omgevingswet Voorbeeld van een serious game over de implementatie van de omgevingswet. Den Haag

Gerelateerde content

Toolbox Ethisch Verantwoorde Innovatie

  • Toolbox Ethisch Verantwoorde Innovatie
  • Over de Toolbox Ethisch Verantwoorde Innovatie
  • Publieke waarden centraal
  • Belanghebbenden betrekken
  • Wet- en regelgeving respecteren
  • Veiligheid borgen
  • Kwaliteit data, algoritmes en analyses
  • Transparantie en verantwoording
  • Monitoren en evalueren

Vraag, idee, reactie of suggestie?

Werkt u aan de digitalisering van de overheid en heeft u een vraag of idee? Reageer via het contactformulier

Bekijk de pagina DigiD helpdesk

DigiD helpdesk

digid.nl/hulp
Bekijk de pagina MijnOverheid / Berichtenbox

MijnOverheid / Berichtenbox

mijn.overheid.nl/vragen
Bekijk de pagina eHerkenning helpdesk

eHerkenning helpdesk

eherkenning.nl/vraag-antwoord
Bekijk de pagina Berichtenbox voor Bedrijven

Berichtenbox voor Bedrijven

e-overheidvoorbedrijven@rvo.nl
Digitale Overheid
Voor professionals die werken aan
digitalisering van de overheid

Volg ons via

  • Nieuwsbrief Digitale Overheid
  • Twitter
  • LinkedIn
  • RSS

Over deze site

  • Over Digitale Overheid
  • Copyright
  • Privacy
  • Toegankelijkheidsverklaring
  • Sitemap
  • Contact
  • This site in English